Վարդան Աւագեան եւ Հիւսէյն Նասրըտտին

Արեւմտահայերէնի թարգմանած է Արազ Գոճայեանը

Նուր Ուայտայի համադրութեամբ «Բազմալեզու Ցանցեր՝ Մեղսակցութիւն եւ Դաւակցութիւն Ֆիլմի Թարգմանութեան մէջ» ծրագրէն բաժին մը

إنتقلوا للأسفل للغة العربية | Scroll for English

Ա. նշում. Սայաթ Նովան իր կեանքի ընթացքին եղաւ ջուլհակ, աշուղ, դիւանագէտ ու վանական, բայց միշտ մնալով բանաստեղծ՝ խօսք ստեղծող։ Թէ իր քերթուածքներուն եւ թէ իր կեանքին մէջ, Սայաթ Նովա հիւսեց բազմալեզու ցանց մը, թելերը անցընելով աշխարհագրութիւններու, մշակոյթներու եւ մտացածիններու ընդմէջէն, Անդրկովկասէն մինչեւ Արեւմտեան Ասիա։ Ծնած է 1712 թուականին, թիֆլիսցի մօրմէ ու Հալէպցի հօրմէ, եւ նահատակուած է Հաղբատի վանքին մէջ, 1795-ի պարսկական արշաւանքի ընթացքին։ Այս աշխարհագրութիւնը ձեւաւորած է իր կեանքը մինչ իր բանաստեղծութիւնը ազատօրէն ծփացած է ազերիականի, վրացականի եւ հայկականի միջեւ։ Իր հայերէն բանաստեղծութիւնները գրուած էին ժողովրդական լեզուով՝ թաթախուած արաբերէն, թրքերէն եւ պարսկերէն բառամթերքի մէջ։ Անոր գործերը ժամանակակից են մանաւանդ այսօր, երբ ռազմական եւ տնտեսական ուժեր նշեալ աշխարհագրութեան քաղաքական եւ մշակութային սահմաները կը վերագծեն՝ էթնիկ զտումով, բնակչութեան տեղափոխումով, պատմական վերաքննութեամբ եւ ցեղասպանութիւններով։   

Բ. նշում. Սերգէյ Փարաճանովի ֆիլմը չի փորձեր Սայաթ Նովայի կեանքը պատմել։ Փոխարէնը, ան կ՚ոգեկոչէ անոր բանաստեղծութեան աշխարհը՝ մտատանջող ֆիլմով մը, որ հեռու է աւանդական պատումի սովորոյթէն։ Փարաճանովի ֆիլմը սինեմայի պատմութեան մէջ իւրայատուկ տեղ կը գրաւէ՝ Խորհրդային իշխանութիւններու կողմէ նկատուելով որպէս պաշտօնապէս ու գաղափարախօսականօրէն քայքայիչ, իսկ իր արուեստակիցներուն կողմէ՝ որպէս աւանկարտ։ Իր սինեման անուղղափառ կը համարուէր, սուզուած դիցապաշտութեան եւ պատկերագրութեան մէջ՝ բիւզանդական, պարսկական եւ «միջինարեւելեան¹Ժալալ Թուֆիք, իր «Միջինարեւելեան Ֆիլմեր Նախքան Քո Հայեացքը Դառնայ Զքեզ՝ Նուազ Քան 1/24 երկվայրկեանէն» գործին մէջ, կը հետազօտէ Սերգէյ Փարաճանովի իւրայատուկ ժամանակային արժէքները։ Ան կ՚առաջարկէ, որ Փարաճանովի ֆիլմերը կը կառուցեն աշխարհ մը, ուր անընդհատ բաներ կը ծագին ու կ՚անհետանան՝ արտացոլացնելով իսլամական փիլիսոփայութեան աշարիական աւանդութիւնը, որ ժամանակը կը նկատէ առանձին, ծածուկ պահերու մէջ տարածուող, քան թէ շարունակական հոսք։ Այս միտքը սերտօրէն կը համընկնի սինեմայի էական բնոյթին հետ, ուր առանձին պակերներ շուտով կ՚երեւին ու կ՚անհետանան՝ ստեղծելով շարժումի երեւոյթը։ Թուֆիքին համար, Փարաճանովի ֆիլմերը կը բացայայտեն ժամանակի այս իւրայատկութիւնը, ոչ միայն կը ներկայացնէ սինեմայի իր ձեւին ընդմէջէն, քան թէ վստահելով տեսողական եւ խորհրդանշական վերագրութիւններով` այլ նաեւ սինեմայի էութեամբ։» մշակոյթներու ազդեցութիւններով,- եւ Փարաճանով ինքնին հալածուած էր, միասեռականութեան մեղադրանքով, ու բանտարկուած էր իր քուիր կենցաղին համար։ 

Գ. նշում. Փարաճանովի ֆիլմի հայերէն բնագրէն արաբերէնի թարգմանելու²Հռաչեայ Աճառեան, իր արմատական բառարանին մէջ, «թարգմանութիւն» բառին արմատը կը տանի ասորերէն «ܬܪܓܡܢܐ» (թարկամենա) եւ արաբերէն «ترجمان» (թարժման)  բառերուն, բաղդատելով՝ միջին պարսկերէնի «targemân», պարթեւերէն «targemān» եւ եբրայերէն «מתורגמן» (մեթուրժըման), ինչպէս նաեւ քրտերէն եւ թրքերէն «tercüman» եւ ազերիերէն «tərcüman» բառերուն։ ժամանակ, ջանացինք ուշադրութիւն ընծայել մեր օրերու քաղաքական բարդութիւններուն՝ միաժամանակ հաւատարիմ մնալով Արեւմտեան Ասիոյ լեզուներու խոր պատմական եւ լեզուական կապերուն։ Գործընթացը մեզի նկատել տուաւ, որ լեզուն ինքնին մշակութային եւ քաղաքական կուտակումներու շերտաւոր արխիւ է։ Այս համեստ վարժութեան մէջ, մենք՝ այս նշումները գրողներս, ձեզ կը հրաւիրենք միանալու մեզի՝ թարգմանութեան եւ պատշաճեցման այս ճանապարհորդութեան մէջ, ընդունելով մեր սխալները, անապահովութիւնները եւ կասկածները, որոնց կը կրենք մեր դիրքերուն եւ գործելաձեւին մէջ իբրեւ բանաստեղծներ, ֆիլմի գործիչներ, արուեստագէտներ, թարգմանիչներ եւ մահկանացուներ³Հայերէնի մէջ «մարդ» եւ անգլերէնի մէջ «mortal» բառերը նոյն ստուգաբանական արմատները կը կրեն՝ լատիներէն «mortalis» (մահկանացու)։ Այս կու գայ նախահնդեւրոպական mr̥t- արմատէն, որ մեռնիլ կը նշանակէ եւ որ զարկ տուած է տարբեր լեզուներու եւ շրջաններու մէջ առնչուած բառերու։ Սանսքրիտի «martya»-ն, հին պարսկերէնի մէջ «marta»-ն եւ հայերէնի մէջ մարդը նոյն իմաստը ունին։ Այս ընդհանուր լեզուական պատմութիւնը մահուան հետ մարդկութեան ունեցած կապի մասին հասարակ հասկացութիւն մը կ՚արտացոլայ՝ Արեւմտեան Ասիոյ եւ հնդեւրոպական լեզուներու մշակութային եւ լեզուական կազմուածքին ընդմէջէն հիւսուած։։

Vartan Avakian & Hussein Nassereddine

Part of the Complicity and Conspiracy in Film Translation program curated by Nour Ouayda

Note 1. Sayat Nova was a weaver, who became a troubadour, who became a diplomat, who became a monk, all the while being a poet; a creator of speech. In his life as in his poetry, Sayat Nova wove a multilingual web, with ties spanning geographies, cultures, and imaginaries across Transcaucasia and West Asia. He was born in 1712 to a mother from Tbilisi, in today’s Georgia, and a father from Aleppo, in today’s Syria, and was martyred in today’s Armenia in 1795 during the Persian invasion of his monastery in Haghpat. This geography shaped his life as his poetry drifted freely between Azeri, Georgian, and Armenian. His poems in Armenian were written in a vernacular that was imbued with Arabic, Turkish, and Persian vocabulary. His work is especially relevant today when military and economic powers are redrawing the political and cultural boundaries of this particular geography through ethnic cleansing, population transfer, historical revisionism, and genocides.

Note 2. Sergei Parajanov’s film does not attempt to recount the life of Sayat Nova. Instead, it conjures the world of his poetry in a haunting film that departs from conventional narrative traditions. Parajanov’s films occupy a unique place in the history of cinema—viewed as both formally and ideologically subversive by Soviet authorities and recognized as avant-garde by his peers. His cinema was deemed unorthodox, immersed in idolatry and iconography with Byzantine, Persian and “Middle Eastern”⁶Jalal Toufic, in his essay “Middle Eastern Films Before Thy Gaze Returns to Thee—in Less than 1/24 of a Second,” explores the distinct temporal qualities of Sergei Parajanov’s cinema. He suggests that Parajanov’s films construct a world where things continually appear and disappear, reflecting the Ash‘arite tradition of Islamic philosophy, which views time as unfolding in separate, discrete moments rather than as a continuous flow. This concept closely aligns with the fundamental nature of cinema, where individual frames rapidly appear and disappear to create the illusion of movement. For Toufic, Parajanov’s work captures this unique sense of time through its form, rather than relying solely on visual and symbolic references. cultural influences—and Parajanov himself was persecuted, accused of homosexuality, and imprisoned for his queer lifestyle.

Note 3. In translating⁷In his Armenian Etymological Dictionary Hrachia Ajarian traces the Armenian word for translation “Թարգմանութիւն” (tarqmanutyun) to the Syriac “ܬܪܓܡܢܐ” (targemana) and the Arabic “ترجمان” (tarjumān), comparable to Middle Persian “targemân” and Parthian “targemān” and Hebrew “מתורגמן” (meturgeman), as well as the Kurdish and Turkish “tercüman,” and the Azeri “tərcüman”. Parajanov’s film into Arabic from the original Armenian script, we sought to remain mindful of the political intricacies of our time while staying faithful to the deep historical and linguistic ties between the languages of West Asia. The process was a reminder that language itself is a layered archive of cultural and political sedimentation. In this modest exercise, we—the writers of these notes—invite you to join us on a journey of translation and adaptation, embracing the mistakes, insecurities, and doubts we carry about our positions and practices—as poets, filmmakers, artists, translators, and mortals⁸In Armenian, the word for a human being, մարդ (mart), shares the same etymological root with the English word mortal, those destined to die, from the Latin mortalis, meaning “subject to death”. This traces back to the Proto-Indo-European root mr̥t-, meaning “to die,” which has given rise to related words across different languages and regions. In Sanskrit, we find martya; in Old Persian, marta; and in Armenian, մարդ (mart) carries the meaning of “human”. This shared linguistic history reflects a common understanding of humanity’s connection to mortality, woven through the cultural and linguistic fabric of West Asia and Indo-European languages..

«Սայաթ Նովա» ֆիլմը վերականգնած է «Սինեթեքա տի Պոլոնիա» / «Լիմաժին Ռիթրովաթա» տարրալուծարանի եւ «Տը Ֆիլմ Ֆաունտէյշըն»-ի «Ուօրլտ Սինեմա Բրոճէքդ» ծրագիրին շնորհիւ՝ համագործակցութեամբ «Հայաստանի Կինոյի հիմնադրամ»-ի եւ «Ռուսիոյ Կոսֆիլմոֆոնտ հիմնադրամ»-ին։ Վերականգնումը իրականացած է շնորհիւ «Մաթիրիըլ Ուորլտ» հիմնադրամի նիւթական աջակցութեան։

“Sayat Nova” was restored by Cineteca di Bologna / L’Immagine Ritrovata laboratory and The Film Foundation’s World Cinema Project, in association with the Cinema Foundation of Armenia and Gosfilmofond of Russia. Restoration funded by the Material World Foundation.